Gerçek Edebiyat

Haiku’nun kökleri 15. Yüzyılın sonu Japon kültürüne dayanır. Haiku başlangıçta bugünkü yazım biçemiyle ortaya çıkmaz, haiku olarak da kabul edilmez, renga olarak anılır. Rengalar uzun şiirin küçük parçalarıdır. Renga birden fazla şairin dizelerini içerir, şiir ortaklaşa yazılır. Haiku, ringa’yı oluşturan küçük dizelerdir. Ringa, birden fazla haiku’nun bileşimiyle ortaya çıkar. Haiku en az beş en fazla yedi hece içeren birden fazla kıtayı kendinden daha büyük şiire bağlar.

17. Yüzyılda Matsuo Basho şiiri kısaltır, 19. Yüzyıl sonlarında haiku’ya ‘kısa şiir’ tanımını yaparak, bugünkü biçemine getiren Shiki Masaoka’dır. Masaoka Meiji döneminde yaşamış bir Japon şairi, yazarı, edebiyat eleştirmeniydi. Haiku’yu çağdaşlaştıran Masaoka’ydı. Dönemin dört büyük haiku ustasından biri olarak kabul edilir. Haiku’da her dize beş ya da yedi heceden oluşur. Japanya’da her haiku şairi, haiku’ya  kigo denilen doğanın belirli bir niteliğini içeren bir im eklemek zorundadır. Haiku’da, kigo yoksa biçimsel olarak haiku’ya benzese de o şiir haiku değildir. Japon Haiku’ları hepsi için olmasa da genellikle 5-7-5 ölçülü üçlü kelime öbeklerinden oluşur.

Haiku kısa sürede anavatanı olan Japonya dışına çıkar Batı’ya yolculuğunu sürdürür, bir çak Batılı şair/yazar haiku’ya gönül verir ya da en azından bir biçimde ona bulaşır. Bunlar arasında Ezra Pound, Jack Kerouac gibi önemli isimler vardır.

Orhan Veli’nin ‘Gemliğe Doğru’şiiri Japon haiku geleneğine uygun haiku’dur, ilk dizede beş, ikinci dizede yedi, üçüncü dizede beş hece vardır: “Gem-li-ğe doğ-ru / De-ni-zi gö-re-cek-sin / Sa-kın şa-şır-ma”

Ne var ki haiku yazan İlhan Berk, Behçet Necatigil, Cemal Süreya, Oruç Aruoba gibi şiirlerde, Orhan Veli titizliği görülmez. Şiir üçer dizelik olmasıyla haiku’ya biçimsel olarak benzerler ancak öz olarak ölçüyü tutturamazlar. Necatigil’in biçimsel haikusunun ilk dizesi altı, ikinci dizesi üç, üçüncü dizesi dört hecelidir. “Uç bö-cek, uç bö-cek / di-yo-rum / u-çu-yor-lar”

Süreya’nın biçimsel haikusunun ilk dizesi yedi, ikinci dizesi beş, üçüncü dizesi beş dizeden oluşur:  “Güm güm ça-lın-dı ka-pım / Aç-tım bak-tım ki / Yal-nız-lı-ğım-mış”

İlhan Berk’in biçimsel haikusu da ölçüleri tutturmaz. İlk dizede on bir, ikinci dizede beş, üçüncü dizede dört hece var: “Son-ba-ha-rın gel-di-ği-ni bil-me-yen / Kö-pek yav-ru-su / bir bu-da’-dır”.

Ustalar haiku’nun biçimini alırlar ancak dizelerini ve haiku’nun yazıldığı doğaya ilişkin kigo’yu önemsemezler.

Bir iç mimar, gecekonduyu nasıl dekore ederse, haiku yazdığını ileri süren her şairin yazdığı da o kadar haiku’dur.

Halit Payza
Gercekedebiyat.com