Gerçek Edebiyat

GİRİŞ 

İran ve dünya siyasi tarihinde “Azerbaycan Krizi” (Bohran-e Azerbaycan) olarak adlandırılan olay, Azerbaycan Milli Hükümeti’nin kod ismidir. Başkenti Tebriz olarak belirleyen Azerbaycan Milli Hükümeti (1945-46) küresel sistemi nitelik değişimine zorlamıştır. Azerbaycan Milli Hükümeti, Orta Doğu’da ve dünyada ABD’yi daha aktif politika üretmeye itmiştir. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ABD’nin SSCB karşıtı aktif politika üretmeye kalkışması ”Soğuk Savaş”ın başlaması ile sonuçlanmıştır. Azerbaycan Milli Hükümeti, Soğuk Savaşın ortaya çıkmasını tetiklediği gibi bu sürecin ilk somut güç çekişme alanı olmuştur. 

Azerbaycan Milli Hükümeti’nin küresel nitelikteki önemi, onun yorum ve çözümleme çalışmalarını da zorlaştırmıştır. SSCB’ye yakınlığı ile bilinen Azerbaycan Milli Hükümeti hakkında tarafsız rapor ve çalışma bulmak ciddi şekilde zordur. 1945’ten günümüze kadar Azerbaycan Milli Hükümeti hakkında yazılar Soğuk Savaş mantığı ve zihniyeti çerçevesinde yazılmıştır. Soğuk Savaşın yaratığı sert, dışlayıcı ve komplocu politik ortamı çerçevesinde Azerbaycan Milli Hükümeti’nin kuruluşu “SSCB’nin komplosu” olarak değerlendirilmiştir. 

Soğuk Savaşın bitmesinin ardından Azerbaycan Milli Hükümeti hakkındaki yargı değişmeye başlasa da söz konusu siyasi oluşumun ortaya çıkmasında etkili olan iç ve dış faktörlerin etkisi doğru ve tarafsız şekilde yorumlanmamıştır. Azerbaycan Milli Hükümeti, bütün büyük ve tarihi niteliği olan siyasal ve sosyal olgular gibi çok çeşitli faktörlerin etkisi sonucu doğmuştur. Milli Hükümet’in ortaya çıkmasında hem küresel sistemde gerçekleşen olaylar hem de ülke içinde cereyan eden siyasal, ekonomik toplumsal ve kültürel faktörler etkili olmuştur. Başka bir ifade ile Milli Hükümet, küresel sistemdeki trendler ile ülke içinde süreçlerin anlamlı bütünleşmesi ve birleşmesinden doğmuştur. Yazımızın amacı yukarıda belirtmeye çalıştığımız hususlar -küresel sistemdeki trendlerin ülke içinde faktörler ile anlamlı bütünleşmesi- ışığında Milli Hükümet’in doğuşunu analiz etmektir.

RIZA HAN İKTİDARI VE AZERBAYCAN POLİTİKASI

Kaçarlar döneminde (1780-1924)   Azerbaycan, İran’ın ticaret ve sanayi merkezi olarak tanınıyordu. Azerbaycan ekonomik alanda birinci güç, siyasi alanda ise ikinci merkez konumundaydı. Tebriz, başkent Tahran’dan sonra İran’ın ikinci siyasi ağırlığı olan kenti sayılmaktaydı. Fethali Şah döneminden itibaren Tebriz, veliahtların oturduğu bölge olmuştu. Bu durum, Tebriz’in çağdaş tarihteki siyasal ve ekonomik önemini ortaya koymaktadır. Tahran’da olduğu gibi Tebriz’de de bir saray bulunmaktaydı ve sarayın varlığı Azerbaycan’ın yabancı ülkeler nezdindeki önemini artırmaktaydı. Diğer taraftan sarayın varlığı Tebriz’in başkentin siyasal sürecindeki etkisini artırmıştı. Nitekim Abbas Mirza, Müzefferu