Gerçek Edebiyat

Yukarı Yenisey'de Minusinsk maden işleme mıntıkası takriben V. asrın başlarından itibaren yeni bir faaliyetin merkezi olmuştur. (38)  Merhart'ın tam tunç adını verdiği Tunç III denilen devirle aynı zamana rastlayan (milâttan evvel  500 ilâ 300 veya 200 senelerine doğru) taş duvarlarla çevrili dört köşeli bölmeler içindeki çukurlu mezarlıklar Tallgren'e göre bu zamanda meydana çıkmaktadır.

Bu devir, hayvan motiflerinin bolluğuyla ve bilhassa yatmış, ayakta, geriye bakan geyik motifleriyle ve Taligren'e göre Güney Rusya'dan gelen kıvrılmış hayvan motifiyle bir hususiyet gösterir.

Minusinsk'den, bir taraflan Hiyong-nular devrindeki Ordos'a diğer taraftan büyük istilâlar zamanındaki Macaristan'a kadar yayılacak olan çanak tencerelerin ve Sibirya tunç bıçak ve kamalarının ilk istihsali de 500 ilâ 300 seneleri arasında yer alır. (39) İnce hafifçe kıvrık sapı ekseriya gayet ince bir geyik başı ile neticelenmiş Minusinsk ve Tagarskoic bıçakları aynı suretle Hiyong-nular devrindeki Ordos'a kadar bütün Moğolistan'da yayılmıştır. Milâttan evvel 300-200 senetlerine doğru Demir Çağı kısmen tunç kısmen demir kazma-baltalarla ve büyük toplu mezarlar grubuyla Minusinsk'de galebe çalar. Diğer taraftan Minusinsk'de, Merhart'a göre şüphesiz milâttan evvel  II-I. asırlara ait karşı karşıya gelmiş boğalar veya mücadele halinde atlarla işlenmiş tunçtan tezyini plakalar çıkmıştır.

Bütün bu plakalar üzerinde hayvanların kulakları, ayakları, kuyrukları, adaleleri, tüyleri Güney Rusya ve Batı Sibirya Sarmat sanatıyla aşikâr bir surcür bağlı olarak hepsi  “ortası çukur yonca yaprağı şeklinde” yapılmıştır. Arkeologların tahminine göre Minusinsk de bu tarzı, Ordos Hun sanatına intikal ettirecektir.

Minusinsk, Sayansk (Saiansk) Dağları'nın kuzey sath-ı mâili üzerinde bulunmaktadır. Daha güneybatıda büyük Altaylar'ın doğu sath-ı mâilinde Hatun (Khatoun) ve Ob membaları civarında bulunan Pazırık'da, Griaznov ilim heyeti, 1929'da, milâttan evvel  100 senesine veya biraz daha evveline ait "ren geyikleri maskesi takılmış" (söz arası söyliyelim ki bu vakıa at yerine ren geyiği kullanmaya başlayan ahalinin mevzuubahis olduğunu ispat eder görünmektedir) at cesetlerini havi mezarlar keşfetmiştir.  Atlarda kullanılan bu maskeler ve deri, odun veya alından yapılmış koşum takımları, üsluplaştırılmış hayvan motfleriyle uçar gibi koşan yabani keçiler ve ren geyikleriyle, bir keçiyi öldüren bir akbaba ile geyikler veya yabani keçiler üzerine sıçrayan parslar, yere yatmış bir geyik üzerinde bir yırıcı hayvan veya karşı karşıya dövüşen horozlarla süslenmiştir.

Bütün bu motifler, henüz muahhar tezyini karışıklıklardan azade olarak İskit ve hatta Yunan-İskit realizmine yakındır.

Mutedil ve muntazam bir üsluplaştırma bunlarda parlak bir tezyin eseri olarak kalmaktadır. Pazırık'da ilhamını şüphesiz Azak Boğazı'ndaki Helenisük (Hellenistigue) Kimer krallığından alan açıkça Yunan-Roma menşeden sakallı insan başlı resimleri de bulunmaktadır, Aynı Yunan-Roma baş resimleri aynı devre doğru - milâttan evvel II-I. Asırlar- Minusinsk grubunda da görülmektedir (Trifonova, Bateni, Bejâ, Kali, Znamenka, ve sair yerlerde).(41)

Altay grubuna gelince Pazırık'dan başka şüphesiz umumiyetle milâttan önce I. asra ait olup Sarmat münasebetleri gösteren Şibe, Karakol ve Oyrotin kurganlarını da ihtiva etmektedir.

Şibe grubundaki parçalar daha ziyade mutedil ve realizme yakın bir üsluplaştırma ile aynı hayvan sanatını göstermektedir.

Şibe'de milâttan evvel 86-84 tarihiyle tarihlendirilmiş vernikle sıvanmış bir parça, hu merkezin kronolojisi hakkında bize sabit bir mebde ver mektedir.(42)

Altay kültürünü milâdi 1. asırda Katanda kurganı temsil etmektedir. Bu kurgandan, boynuzları kuş şeklinde inkişaf ettirilmiş geyiklerle ayıların mücadelelerini gösteren tahta işleri ve üsluplaştırılmış hayvan motifli tunç plakalar ve kumaş parçaları çıkmıştır. Bu sonuncularda görülen yırtıcı kuşlarla geyiklerin mücadeleleri, aynı devre ait olarak (milâdın ikinci senesi) Moğolistan'da Noyinula'da bulacağımız Hun motiflerini hatırlatmaktadır.

Noyın-ula, bize muhakkak surette Azak Boğaz'ından gelmiş bir Yunan kumaşı verdiği gibi Minusinsk civarında Tes kurganı da büyük istilâ devrine kadar, bilhassa Karadeniz tesirinde yapılmış küpelerde aynı menşeden gelen Yunan-Roma tesirlerini gösterecektir.

Milâdın ilk iki asrında, Minusinsk etrafında Teplukov (Teploukhov)'un Taştık (Tachtyk) dediği ve bilhassa Minusinsk'in 60 kilometre ötesinde Tuba kavşağının kuzeyinde bulunan Oglaktı köyünde bulunan eşyaların ait bulunduğu bir geçiş kültürünün inkişafını görmekteyiz ki bu eşyanın tarihi, kayalar üzerinde hayvan resimleriyle İkinci Han devrine ait bir Çin ipeklisi sayesinde tespit olunmuştur.

Az zaman sonra, İskit ve Sarmat sanatlarıyla yakınlık gösteren Altaylar'daki ve Minusinsk'deki bu merkezlerin sönmüş bulunduğu görünüyor. Daha doğrusu şeklini değiştiriyor.

Zira Minusinsk mıntıkası daha milâdi VII. asır başında bile Tangların ilk zamanlarına ait Çin paralarıyla tarihlenmiş tunçtan süsler verecektür. Görünüşe göre bu ülkeler, Çin tarihçilerinin V. asırda orada gösterecekleri ve Kırgızların ecdadı olan Türk kabileleri tarafından hâkimiyet altına alınmışlardır. (43) Teplukov'a göre Minusinsk'de Kırgızların Sarmatlarla akraba Hint Avrupa aristokrasi yerine geçmesi miladi III. Asırdan sonra vuku bulmuş olmalıdır. (44) Fakat Minusinsk, Pazırık ve katanda kültür merkezleri kaybolmadan evvel step sanatının yani üsluplaştırılmış (staylise) hayvan sanatının Moğolistan’daki ve Ordos’daki Hun kavimlerine intikaline yardım etmekle mühim bir rol oynamışlardı.

NOTLAR

38 Bkz.: Bkz. : Talleren, Collection Tovostine des antıgultds de Minoussinsk, Helsingtfors, 1917. Merhart, Bronzezelt am İenisset, Vienne 1926. Teploukhov, Essai de classificatıon des anciennes cwihisattons mâtallıgues de la rögton de Minoussinsk, Material po Ethnographi, IV, Leningrad, 1929. 

39 Üstüvani gövdeli düz ve mustatili saplı bu “çanak-tencereler” aynı zamanda Cernuschi Müzesinde (Baye Heyeti Minusinsk Bolgesi) ve Budapeşte Muzesinde bulunmaktadır. Bkz. : Zoltan Takacs , Francis Hop, Meinonal Exhıbuton 1933, The Art of Greater Asta, 8.17 ve 68.

40 'İskit mezarlarında reisin nâşı etrafinda atların kurban edilmesi hakkında Herodot'a bkz.: (IV, 12). Ren geyiği hakkında da: Acad. Cult. Mater, Şubat 1931.  

41 Pazırık, Şibe, Katanda ve saire grubu hakkında bkz.: Griaznov, in Âmerican Journal of Archaeology, 1933, s. 32. — Kiseleff, Foutlles de 7934 dans VAltai, tercüme. Revue des arts astatıgues, X,4, 1937, s. 206. — Laure Morgenstern, Lexpositton d'art iranlen â Löninerad et les döcouverles de Pasyıyk, a.e., 5.199. — L. Morgenstern, Esthötigues d*Orient et doccidenti, Paris, Alcan, 1937 (illustre), — Joachim Werner, E. S5. A., IX, 265. — Pazırık baş resimleri hakkında, Salmony, Chinesische Sehmuckform in Eurasten, a.e, 329. E.S.A., 1933, 249 (Çungari'de bulunmuş milâttan evvel üçüncü asra ait Azak paraları). *

42 Grlaznov, Âmerican Joumal of Archaeology, 1933, s. 32. Tallgren Oglakiy, Eurasia septentrionalis antigua, Xİ, 1937, 69.

43 Belki kavimler bu sırada birbirleriyle ihtilat etti. Gerdizi kendi zamanında Kırgızların hâlâ beyaz tenli ve kızıla çalar saçlı olduğunu söyler. Diğer taraftan bu Yenisey Kırgızları menşede Türk dilinde bir kavim değildi (Radloff, Altürk. Inschrifien, s. 425).

René Grousset
(Stepler İmparatorluğu: Atilla, Cengiz Han, Timur, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011. Çev. Prof. Dr. Halil İnalcık. s. 29-33)
Gerçekedebiyat.com