Eric Hobsbawm ve Tuhaf Zamanlar
20. yüzyılın önde gelen tarihçilerinden Marksist Eric Hobsbawm bugün Londra’daki Royal Free Hastanesi’nde hayata gözlerini yumdu. Hobsbawm 95 yaşındaydı
20. yüzyılın önde gelen tarihçileri arasında sayılan Eric Hobsbawm Londra’da hayata gözlerini yumdu. Hobsbawm 95 yaşındaydı. Marksist tarihçilik alanında birçok önemli yapıta imza atan Hobsbawm'ın özellikle, 1789-1991 tarihleri arasını kapsayan, Fransız Devrimi’nden Sovyetler Birliği’nin çözülüşüne kadar geçen süre için Avrupa tarihini anlattığı: Devrim Çağı, Sermaye Çağı, İmparatorluk Çağı, Aşırılıklar Çağı adlı eserleri başucu kaynakları olarak biliniyor."Adalet ve özgürlük idealleri olmaksızın... insanlık yaşayabilir mi? Hatta 20.yüzyılda bu yola kendini adayanların anıları olmadan..." "Eğer insanların daha iyi bir dünyaya ilişkin herhangi bir idealleri yoksa, bu bir şeyleri yitirmiş oldukları anlamına gelir." 1917 doğumlu Marksist Eric Hobsbawm'ın 80 yaşın üzerinde kaleme aldığı ve Tuhaf Zamanlar (Interesting Times) adını verdiği özyaşamöyküsü "bir Marksist olarak yaşam öyküm" ya da "bir Marksist olarak hayatım" diye de adlandırılabilirdi. Biyografiler Terry Eagleton'a göre entelektüel vaadi kıt olan bir türdür. Çünkü herkes doğar, yaşar ve ölür, bunun ötesinde, dedikodudan başka, daha fazla ne olabilir ki? Hobsbawm'ın biyografisi de, en ilginç kısmı Avrupa'da faşizmin yükselişi dönemine denk gelen çocukluğu olmak üzere çoğu Britanya'da geçen, heyecanlı olmayan kişisel ilişkilere, düzenli ve sürekli, ilgi uyandırmayan orta sınıf yaşam biçiminin son derece can sıkıcı öyküsüne sahip (1). Ama hakkını da yememek lazım, kitapta bundan fazlası olduğunu söyleyebilirim. Eserin her sayfasında, Eric Hobsbawm'ın yaşamının her dönemecinde, her on yılında ona mutluluk ve aynı zamanda acı veren bir ilişki olarak tarif ettiği Marksizm'le ve örgütlülükle bağlarına dair ilginç bir hesaplaşma buluyoruz. Tuhaflık ya da ilginçlik 20.yüzyılın 19.yüzyıldan farklılık gösteren çeşitli özelliklerinde, farklı on yıllara yayılmış yaşam serüveninin çeşitli tarihsel deneyimlerle çakışan, genel olarak bilinenlere uyan ve uymayan yönlerinde bulunabilir. 20.yüzyılda geniş bir zaman dilimine uzanan değerlendirmede bir insanın nasıl olup da 1930'lardan günümüze Marksizm’e bağlı kalmış olması, yaşamının büyücek bölümünde komünist parti üyeliğini şu ya da bu şekilde sürdürmesi ile ilgili gerilimler ele alınıyor. Avrupa'da faşizmin yükseliş yıllarını anne ve babasının yokluğunda Viyanalı bir Yahudi çocuk olarak yaşamak, her şeye karşın hayatta kalmak... Avrupa insanına şekil veren çeşitli tuhaflıklar... İskenderiye'de, orta sınıf bir Yahudi ailenin çocuğu olarak 1917 yılında doğan Eric Hobsbawm ailesiyle birlikte önce Viyana'ya, oradan da Berlin'e taşınıyor. Anne ve babası savaş öncesi yıllarda ölüyorlar, kardeşiyle birlikte yakın akrabalarıyla kalıyor, okula başlıyor ve daha 14 yaşındayken Hitler'in iktidar yürüyüşünü bizzat gözlemliyor. Burada, savaş öncesi Almanya'sında, Berlin'de ilk siyasi etkilenimlerini yaşıyor, Marksizm'le tanışıyor ve Komünist Partisi üyesi oluyor. Sonra yine aileden birileriyle İngiltere'ye taşınmak zorunda kalıyor. Savaşın hemen öncesinde, fırtına öncesi sessizlik günlerinde Güney Londra'da gramer okuluna devam ediyor, daha sonra bir akademisyen, bir tarihçi olarak tüm kariyerini, siyasi yaşamını derinden etkileyen Cambridge Üniversitesine kabul ediliyor. Savaş sonrasında, soğuk savaş yıllarında komünistlere İngiltere'de de, Amerika'da yaşandığı kadar olmasa da iş ve ilerleme konusunda büyük engeller çıkartılıyor. Oxford ve Cambridge'de başvuruları olumsuz yanıtlanırken yine de kendine Birkbeck kolejinde iş buluyor ve böylece hem çalışması ve hem de akademik kariyerine devam etmesi mümkün oluyor; ancak 1970'ten sonra profesörlüğe terfi edebiliyor. Kendi ifadesiyle akademiye telin altından sürünerek giriyor. "Tıpkı herkes gibi, tarihçilerin de iş işten geçtikten sonra akılları başlarına gelir." (s.300) Akıl başa sonradan gelir mi, belki de gelir... ama garantisi yoktur, belki de hiç gelmez. Hobsbawm'a göre tarihçinin görevi geçmişi basit bir şekilde keşfetmek değil, asıl onu açıklamaktır. Üstelik bunu ancak bugün'le bağlantılandırarak yapabilir. Tarih dünyayı değiştiren kalıp ve mekanizmaların keşfi için birikimli ve kolektif bir girişimdir. Hobsbawm bir tarihçi olarak olaylara dışarıdan, belirli bir mesafeden bakmanın önemine işaret eder. Kitaptan alıntı yaparsak: "Tarihin mesafeye gereksinimi vardır..." "kimlik" ayartmalarına karşı da mesafeye ihtiyaç duyar. Tarih hareketlilik ister; geniş bir araziyi araştırıp incelemeyi yani köklerinizin bulunduğu yerden uzaklaşma maharetini gerektirir."(s.545) Hobsbawm'a göre "Geçmiş başka bir memlekettir. Sınırları ancak yolculuk edenlerce aşılabilir. Ancak (göçebe hayatı sürenler haricinde) yolcular tanım gereği kendi topluluklarından uzaklaşmış insanlardır."(s.545) Bir yere ait olmamak... Bu tema Avrupa'da savaş sonrası yerinden yurdundan edilen aydınları derinden etkileyen ve düşündüren, üzerine edebiyatta ve felsefede de çok kalem oynatılmış bir tema olarak da düşünülmeli. Ama birçok Avrupalı aydından farklı olarak kıtadan çok da uzaklaşmayan, canını kurtarırken hiç olmazsa Amerika'ya gitmek durumunda kalmayan Hobsbawm kendini dışarlıklı biri gibi değil, yalnızca tümüyle uyum sağlamamış biri gibi hissediyor: "Bununla birlikte, doğduğum ülke de dâhil olmak üzere; ister Orta Avrupalıların arasında bir İngiliz, ister Britanya'da kıta Avrupalı bir göçmen, ister gittiğim her yerde -hatta özellikle İsrail'de- bir Yahudi, ister uzmanların dünyasında bir uzman karşıtı; ister çok dilli bir kozmopolit, ister siyasi ve akademik çalışmasını aydın olmayanlara adamış bir aydın; isterse de bildiğim ülkeler içinde zaten bir siyasi azınlık durumundaki komünistler arasında bir anormalite olayım, hepsinin içinde muhakkak dışarıdan gelen biri gibi değil de, geldiği yere bütünüyle ait olmayan biri gibiydim."(s.546) Bu konu bağlılık/bağlanma sorunuyla birlikte düşünüldüğünde bir anlam kazanıyor. Tarihçiler birbirinden farklı görüşlere sahip ama Hobsbawm'a göre tarihçilikte partizanlık ya da bağlılık, araştırmada yeni bir tür yaratıcı enerji sağlıyor. Çok kimlikli bir kişisel tarihe sahip olmasının belli bir seçilmiş grupla kendini özdeşleştirmeye karşı direnmesini kolaylaştırdığını söylüyor. Çünkü ona göre hiçbir kimlik grubu ne kadar geniş olursa olsun dünyada tek başına var olamaz... (...) Gençliğinden itibaren, uzun yıllar bağlı kaldığı Marksizm, Hobsbawm için tarihsel ilerlemeyi ve akılcılığı esas alan Aydınlanma projesine bağlantıları içinde etik ve kültürel eleştirisi ile geçerliliğini korumaktadır. Hobsbawm'a göre tarih, köşe bucağı keşfetmenin ötesinde sorular sormalıdır. Modernleşme yanlıları aslında kesinlikle indirgemeci değildir; diğer yandan Batı-dışı tarihin ise hak ettiği yere ulaşması ancak eski imparatorluklar sömürgelerini kaybettikten ve Amerika'nın bir dünya devi olarak ani yükselişinden sonra gerçekleşir. Sosyal tarih ve sözlü tarih çalışmaları özellikle Britanya'da giderek önem kazanır. Eserleri Fransız Devrimi ile 18.yüzyıl sonundan başlamak üzere 19.yüzyıla ilişkin önemli üçlemesi Devrim Çağı, Sermaye Çağı ve İmparatorluk Çağı eserleri epik bir öykü olarak daha sonraki ve Kısa 20.Yüzyıl ile 20.yüzyıla uzanır. Hobsbawm eserlerinin ana izleği bu olmamakla birlikte Britanya adalarında uzun bir geçmişe sahip olan sosyal tarih alanına da girer. E.P.Thompson'ın yerinde ifadesiyle insanları "gelecek kuşakların muazzam horgörüsünden" kurtarmak üzere zevkli çalışmalar yapar. Ama yine de sözlü tarihe dair düşüncesi şudur: "Yaş etkeni aşındırmadıysa bile anılar en az güvenilecek şeydir. Yazılı olmayan belgenin yardımı olmadan gerçeklerin yanlış anlaşılması neredeyse kesindir. Öte yandan bizler oradaydık, bunun ne demek olduğunu biliyorduk ve bu bizi orada olmayanların yaptığı tarih hatasından muaf kılıyor"(s.543) Ancak 1960'ların sonlarından itibaren tarihçilik mesleğinde de, zamanın ruhuna uygun şekilde "yapı" giderek inişe geçerken "kültür" araştırmaları tırmanıştadır. Bu hem iyi, hem de kötü yönleri olan bir gelişmedir. 1968 sonrasında Britanya'da tarih çalışmaları yalnızca profesyonel tarihçilerin ilgi alanı olmaktan çıkıp yaygınlık kazanır; içine amatörleri de katan "tarih atölyesi" türü çalışmalarda esin, empati ve demokratikleşme yaratmak önem kazanır.(s.398) Ancak günümüzde giderek daha çok "bilgisayar başında tek bir tık'la bir anda yığınla malumata erişsek de bu büyük dünyadan kopuk durumdayız. Küreselleşen yirmi birinci yüzyılın paradoksu işte budur. (2) (...) Hobsbawm tarihle ve günümüz tarihçiliğiyle ilgili ele aldığı önemli konuların aslında geçmişle değil, gelecekle ilgili sorular olduğunu söylüyor.(s.548) Günümüzde her şey gibi tarihçilik de faydacılıkla piyasa işi olmak arasında bir tahterevalli üzerinde bir o yana, bir diğer yana inip çıkıyor. Bu nedenle Hobsbawm'ın tarihle ilgili işaret ettiği bir başka önemli nokta daha var: "Eski rejimler dağılıp, eski siyaset biçimleri sönüp gittikçe ve yeni devletler çoğaldıkça, yeni rejimlere, devletlere, etnik hareketlere ve kimlik gruplarına uyum sağlamak üzere yeni tarihin dokusu küresel bir sektör haline geldi."(s.547) (...) Evet, ifade özgürlüğü deniliyordu, ama bu Marksist fikirlerle komünist görüşleri kapsamıyordu. Batı ülkelerinde "kızıl olacağına ölsün" şeklinde bir slogan mevcuttu. Bütün komünistlerin basit birer Sovyet ajanı olduklarına dair yaygın inanç, komünist aydınların bilim camiasının saygın üyeleri olmasını ihtimal dâhilinde görmüyordu. Hobsbawm'ın da içinde yer aldığı çoğu Cambridge kökenli komünist tarihçiler grubu 1956'ya kadar dayandı, bundan sonra büyük kayıplara uğradı. O güne kadar "Moskova'ya itaatkâr kalmaya devam ettik çünkü küçük ama cesaretli, herkesin takdirini toplayan bir ülke olmaksızın da dünya sosyalizm davası yaşayabilirdi fakat Stalin'in süper gücü olmadan bu mümkün değildi."(s.262) Hobsbawm'a göre "Batı'da komünizmi savunmak mesele değildi. Mesele komünizmin Doğu'daki icraatlarıydı." (3) Sanıyorum bu sorun sosyalizmi kendi ülkesinde kurmaya çalışmaktan vazgeçmiş, bunun olanaksızlığına inanmış, yani devrimci olmaktan çıkmış Marksistler, eski komünist parti üyeleri için yine de geride kalan son kaleyi savunma içgüdüsüne sahip çıkma isteği ile ilgili. Trajik olmanın da ötesinde, acı bir konum... "Komünistler için Sovyetler Birliği'ni savunup desteklemek hala öncelikli uluslararası ödevlerdendi."(s.266) Burada Batı Avrupalı Marksistler açısından Soğuk Savaş döneminde Sovyetler Birliği'ni savunmakla kendi ülkesi ve aydın hareketi içinde yeniden üretmek arasında büyük açılar olduğa aşikârdı. Bütün bunlar, Batı Marksizmi'nin açmazları, İngiliz komünistlerini Hobsbawm'ın deyişiyle bir yıldan daha uzun süre politik anlamda toplu bir sinir buhranının eşiğinde yaşatıyor. Onlar da partinin ve Stalin döneminin "eleştirel" bir tarihini yazmak, Komünist Parti'nin hakiki tarihçesini yazmak gerektiğini düşünüyorlar. Sanki bunlar hem tarih yöntemi açısından, hem de siyasi olarak "objektif", "yansız" biçimde yazılması mümkün şeylermiş gibi. (...) Aslında kendisiyle yapılmış bir söyleşide dile getirdiği gibi Hobsbawm sosyalist devrimin başlangıcına evet, ama sonraki gelişimine o kadar da inanmayan, başarısızlığın başlangıcını özellikle 1960'larda ve 1970'lerde bulan bir görüşe sahip: "sosyalist teori, farklı bir toplumun yeniden inşasını öngören gerçek bir projeden çok kapitalist gerçekliğin bir eleştirisiydi." Eleştiriden çıkıp kuruluşa, somut deneyimlere gelince işlerin zorlaştığı bilinen bir gerçek. Belki de Sovyetler Birliği ve sosyalist deneyimler hakkında bir tarihçi olarak konuşmanın zor olduğunu düşündüğü için Hobsbawm yirminci yüzyıl tarihçisi olmaktan çok, on dokuzuncu yüzyıl tarihçisi olmayı seçti. (5) Britanyalı ve Batı Avrupalı komünistlere ve solculara çok uzak olsa da 1960'ların üçüncü dünyacılarının birinci dünyaya devrim umudu taşıma girişiminin, "gerilla" lafının dünyayı değiştirmenin özlü anahtarı haline gelmesinin ardından Hobsbawm'ın 1968'e ilişkin gözlemleri oldukça ilginç: Ona göre 1968 ve sonrasında devrimin siyasi bir hedefi olması düşüncesinden uzaklaşıldı. 1968 kuşağı herhangi bir sosyal idealin peşinde değildi. (...) 68 kuşağı isyancıları değişik bir devrim tarzını gayet verimli bir tarzda hayata geçiriyordu. Geleneksel siyaset anlayışına ve geleneksel solun çizgisine "kişisel olan politiktir" sloganı ile karşı çıkılıyordu (...) 1970'ler, Thatcher sonrası 1980'ler, Sovyet sosyalizmi ölüm döşeğindeyken aklı başından gitmiş solcular için sosyal demokrasinin şu ya da bu hizbini desteklemek ya da hizaya sokmak çabalarıyla geçiyor. Beyhude çabalar, boşa geçen zamanlar... Sonra bekleneceği gibi şu kanıya varıyor Hobsbawm: "1980'lerden sonra geleneksel solun gerek düşünsel gerek siyasi anlamda yenilgisi artık yadsınamaz bir gerçekti"(s.366) Sovyetler sonrası dünya düzeniyle ilgili "tarihin sonu" düşüncesine karşı şöyle düşünüyor: "SSCB'nin sonundan bu yana bireyci kapitalist bir toplumdan ve siyasi sistem olarak da liberal demokrasiden başka bir seçeneğin olmadığı fikri genel kanı ve politik Ortodoksluk haline geldi."(s.543-544) (1) Terry Eagleton, "The Life of the Party", http://www.thenation.com/doc/20030915 (2) Eric Hobsbawm, Yeni Yüzyılın Eşiğinde, Söyleşi: Antonio Politi, çev.İbrahim Yıldız, Yordam Kitap, 2007, s.186. (3) Hobsbawm komünizmi daha çok aydınlanmayla ve batılı gelişme deneyimleriyle bağlantılandıran geleneğe bağlı: "Komünizmin; geçmişi Aydınlanma'ya, Amerikan ve Fransız devrimlerine uzanan modern uygarlık geleneğinin bir parçası olduğunu düşünüyorum.", Age., s.180. (4) Age., s.178. (5) Age., s.114-115, 177. (6) Eric Hobsbawm, Sıradışı İnsan: Direniş, İsyan ve Caz, çev.Işıtan Gündüz, Bulut Yayınevi, tarih yok. (7) Yeni Yüzyılın Eşiğinde, s.186. E. Zeynep GülerERİC HOBSBAWM NEREDE DOĞDU? ERİC HOBSBAWM'IN YAŞAMI
HOBSBAWM ve TARİHÇİLİK
Hobsbawm'a göre Marx modern dünyada tarihsel değişim mekanizmalarını anlamak için en uygun analitik aracı ve açıklama biçimini ortaya koymuştur.SOĞUK SAVAŞ ve SOLCULUK
20. YÜZYILIN TARİHİ: BATI AVRUPALISOLCULAR İÇİN ÇEŞİTLİ ON YILLAR...
http://haber.sol.org.tr
YORUMLAR